Beth yw Geoparc?
Mae Geoparc yn ardal sy’n dathlu ei daeareg ddiddorol ond sydd wedyn yn gwneud y cysylltiadau â’i bywyd gwyllt, ei hanes, archeoleg a llawer mwy ac yn defnyddio hynny i hybu lles ei drigolion ac economi ymwelwyr yr ardal. Mae bron i 200 o gwmpas y byd – i gyd yn wahanol ond i gyd yn falch o’u treftadaeth naturiol a diwylliannol ac yn gwneud iddo weithio iddyn nhw ar yr un pryd â’i warchod.
Ble mae ein Geoparc?
Dynodwyd Geoparc y Fforest Fawr yn 2005 ar draws 763km2 o hanner gorllewinol Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog. Roedd ei ffiniau – ac yn parhau i fodoli ar hyn o bryd – yr un fath â rhai’r Parc Cenedlaethol yn y gogledd, y gorllewin a’r de ond mae ei ffin ddwyreiniol yn dilyn Rheilffordd Mynydd Aberhonddu i’r gogledd o Bontsticill i Dorpantau ac yna’r ‘Ffordd Bwlch’ i’r gogledd i Lanfrynach.
Pwy sy’n rheoli’r Geoparc?
Mae’n cael ei reoli gan bartneriaeth o sefydliadau o’r sectorau cyhoeddus, preifat ac elusennol, pob un yn dod â’u harbenigedd eu hunain i’r bwrdd. Awdurdod Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog yw’r partner arweiniol. Mae eraill yn cynnwys Prifysgol Caerdydd, Cyfoeth Naturiol Cymru, Twristiaeth Bannau Brycheiniog, Cymdeithas Parc Bannau Brycheiniog, Arolwg Daearegol Prydain a’r ymddiriedolaethau archeolegol. Gweler yma am restr fwy cyflawn.
Beth yw cyfraniad UNESCO?
Mae UNESCO (Sefydliad Addysgol, Gwyddonol a Diwylliannol y Cenhedloedd Unedig) wedi rhedeg y rhwydweithiau o Safleoedd Treftadaeth y Byd a Gwarchodfeydd Biosffer ers 1971 a 1975 yn y drefn honno. Mae gennym bedwar o’r cyntaf ac un o’r olaf yng Nghymru. Yn 2016 cymerodd UNESCO y rhwydwaith o Geoparciau o dan ei adain fel ei drydydd prosiect byd-eang allweddol, felly mae Fforest Fawr wedi bod yn Geoparc Byd-eang UNESCO ers y dyddiad hwnnw. Bob pedair blynedd, mae gwerthuswyr UNESCO yn asesu perfformiad pob Geoparc ac yn gwneud argymhellion yn seiliedig ar yr hyn y maent yn ei ddarganfod.
Beth mae UNESCO wedi’i ddweud wrthym ni?
Digwyddodd ein hail-ddilysiad yn 2020 flwyddyn yn hwyr oherwydd Covid. Rhoddwyd ‘cerdyn gwyrdd’ i ni – mesur iechyd glân – i redeg tan 2024. Ymhlith yr argymhellion a dderbyniwyd gennym yn 2022 oedd un i ystyried ehangu’r Geoparc i ‘wneud y gorau o’r dreftadaeth lofaol drawiadol’ ar ein cyrion deheuol . Rydym yn cychwyn ar ymgynghoriadau â phartïon â diddordeb i weld sut y gallem wneud hynny.
Pa mor bell y gallai’r Geoparc ehangu?
Gall y Geoparc ehangu hyd at 10% o’i ardal wreiddiol heb orfod ailymgeisio i UNESCO am aelodaeth – mae hynny’n golygu y gallwn gynnwys 76km2 ychwanegol. Rydyn ni’n edrych ar ein cyrion deheuol ac yn arbennig ar ardaloedd sydd â threftadaeth naturiol a diwydiannol arbennig o ddiddorol gyda straeon diddorol i’w hadrodd. Gall yr ehangu gynnwys rhannau ychwanegol o siroedd Powys a Chaerfyrddin a rhannau o fwrdeistrefi sirol Castell-nedd Port Talbot, Rhondda Cynon Taf a Merthyr Tudful. Ar wahân i Gastell-nedd Port Talbot, mae’r Geoparc eisoes yn ymestyn ar draws rhai rhannau o’r ‘prif ardaloedd’ hyn.
Pwy sy’n cael dweud beth sy’n cael ei gynnwys?
Mae’n bwysig bod cymunedau lleol yn cael dweud eu dweud; dyna pam rydym yn dechrau siarad â chynghorau a sefydliadau cymunedol i’r de o’r ffin bresennol. Rhaid i statws Geoparc weithio i bobl leol. Byddwn yn cynnal digwyddiadau ymgynghori mewn cymunedau yn yr ardal, gan ddechrau yng Nghastell-nedd Port Talbot. Disgwyliwn addasu ein cynigion ehangu yn seiliedig ar ymatebion a dderbyniwyd gan sefydliadau ac unigolion ac, ar ddiwedd y cyfnod hwn, cyflwyno cais i addasu’r ffin i UNESCO sydd, os yw’n fodlon, â’r pŵer i’w gadarnhau.
Sut gallai effeithio arnaf i?
Er eu bod yn cael eu cefnogi gan Lywodraeth Cymru ac eraill, nid yw Geoparciau yn ddynodiad statudol fel parciau cenedlaethol. Nid yw dynodi ardal yn Geoparc yn cael unrhyw effaith ar reolaethau cynllunio er enghraifft; nid yw’n newid unrhyw reolau i ffermwyr a thirfeddianwyr ynghylch sut y maent yn rheoli eu tir; nid yw’n darparu unrhyw hawliau mynediad ychwanegol i aelodau’r cyhoedd. Fodd bynnag, mae Geoparciau wedi bod yn llwyddiannus wrth ddod ag arian ychwanegol i ardal, trwy wariant gan ymwelwyr a thrwy ddenu cyllid grant ar gyfer prosiectau sy’n cyd-fynd ag amcanion y Geoparc.
Pwy fydd yn ariannu hyn?
Mae’r Geoparc yn cael ei gydlynu gan Awdurdod y Parc Cenedlaethol sydd ers 2005 wedi darparu cyllideb fechan ac yn cyflogi Swyddog Datblygu Geoparc. Fel y soniwyd uchod, mae cyllid ar gyfer prosiectau unigol o fewn y Geoparc wedi bod ar gael yn nodweddiadol trwy grantiau gan amrywiaeth o gyrff. Rhagwelir y bydd hyn yn parhau er bod awdurdodau unedol unigol yn cael eu hannog i wneud buddsoddiadau priodol yn eu sector o’r Geoparc, yn unol â’u blaenoriaethau eu hunain ar gyfer hamdden, iechyd, yr economi leol ac yn y blaen.
Sut bydd unrhyw ardaloedd newydd o’r Geoparc y tu allan i’r Parc Cenedlaethol yn cael eu rheoli?
Rhagwelir y bydd yr awdurdod lleol perthnasol yn cymryd yr awenau, gyda chymorth fel y bo’n briodol gan Awdurdod y Parc Cenedlaethol a phartneriaid eraill.
Ble gallaf gael gwybod mwy?
Gallwch edrych ar wefan y Geoparc yn www.geoparcyfforestfawr.org.uk neu ffonio Swyddog Datblygu’r Geoparc, Alan Bowring ar 01874 620415 neu anfon e-bost ato yn fforestfawrgeopark (at) beacons-npa.gov.uk
Os ydych yn ardal Castell-nedd Port Talbot, gwyliwch am fanylion digwyddiadau gweithdy y byddwn yn eu trefnu yn ystod 2024 mewn trefi a phentrefi yn yr ardal sydd ar gyrion y Parc Cenedlaethol.